Literatuurgeschiedenis: Romantiek
1800-1900
Historische achtergrond
- Nederland werd een parlementaire democratie door aanpassing grondwet.
- Industriële revolutie en verstedelijking door uitvinding van stoommachine en motor.
- Economische vooruitgang gepaard met sociale ongelijkheid \(\implies\) opkomst socialisme.
- Behoefte aan afzetmarkten en grondstoffen.
- Door de uitvinding van de stoomtrein werd de wereld groter.
- Technologische vooruitgang: telegrafie, telefonie, gasverlichting.
- Aletta Jakobs rond als eerste vrouw een medicijnstudie af en wordt de eerste vrouwelijke dokter (1878).
- Slavernij wordt afgeschaft (liberalisme–invloed van de burgerij).
Politiek
-
Liberalisme: wil maximale vrijheid voor het individu, geen staatsinmenging en een vrije markt. Als je succesvol bent is dat je eigen verdienste en als je het niet goed hebt is dat je eigen schuld.
-
Socialisme: wil maatschappelijke ongelijkheid aanpakken. Komt voort uit vakbonden die aandacht vroegen voor slechte arbeids- en woonomstandigheiden rond fabrieken. Doorbraak van het socialisme was het kinderwetje van Van Houten.
Positie vrouw
Er wordt van vrouwen verwacht dat ze trouwen en kinderen baren. Ze werden op een voetstuk gezet, maar daardoor werden ze niet gezien als personen met meningen en (seksuele) verlangens.
- Rijk? \(\implies\) huisvrouw (ideaalbeeld: spaarzaam en gematigd).
- Arm? \(\implies\) arbeiderswerk (noodzakelijkheid voor gezinsinkomen).
Vrouwen hadden geen politieke rechten, tot de eerste feministische golf in 1870 en het daaropvolgende vrouwenkiesrecht in 1919.
Cultuurstelsel
Het cultuurstelsel in Nederlands-Indië verplichtte de inheemse bevolking 20% van hun grond te bebouwen met producten voor de Europese markt (vooral koffie). Als je geen grond had moest je 66 dagen onbetaald werken voor de Nederlandse staat (‘herendiensten’). Er waren ook andere misstanden, zoals corruptie, willekeur van de overheid en uitbuiting. Hierdoor was de inheemse bevolking arm.
Het boek van Multatuli (‘ik heb veel geleden’, pseudoniem van Eduard Douwes Dekker) kaart deze misstanden aan en droeg bij aan de afschaffing van het cultuurstelsel. Het boek was ook literair vernieuwend omdat het feit en fictie verwoof, maar schijnt verder echt doodsaai te zijn. Disclaimer: ik heb het niet gelezen.
Literaire thema’s
-
Psychologie: Sigmund Freud stelt dat het onderbewuste ons doen beïnvloed zonder dat we daar controle over hebben. Volgens hem bepalen levensdrift (Eros) en doodsdrift (Thanatos) het menselijk handelen. Dit ging tegen de wetenschappelijke opvattingen van de tijd in, omdat men dacht alles al ontdekt en onder controle te hebben.
-
Fin de siècle & La belle epoque: het gevoel aan het einde van de 19e eeuw dat een grote cultuurperiode ten einde kwam. Er was een verveeldheid (‘ennui’) en een zelfvoldaanheid (alles al gezien en gedaan). Mensen waren daarom zowel verwachtingsvol als bang voor de 20e eeuw. Sommige kunstenaars trokken zich terug (‘werden decadent’) en leefden alleen nog voor de schoonheid. Whatever that may be.
-
Humor: een belangrijk element in de grote kunststromingen van deze eeuw: de romanticus overdreef tot het uiterste met absurde woordspelingen/beeldspraak, terwijl realisten situaties uit de werkelijkheid belachelijk maakte. Humor ontstond ook op de lijn tussen de stromingen, waar romantische idealen botste met de werkelijkheid.
Literaire stromingen
Romantiek
Kenmerken
- Gevoeligheid
- Verbeelding, fantasie
- Vluchten
- Fernweh & Sehnsucht
- Individualisme
(de persoonlijke opvattingen van de kunstenaar) - Orginaliteit
Door politieke, maatschappelijke en technologische veranderingen voelden kunstenaars zich niet meer thuis in de samenleving. Ze ‘lijden aan de wereld’ (Weltschmerz). Twee reacties:
-
Verzetten: kunstenaars weigerde zich aan regels te houden. Orginaliteit was belangrijk, niet hoe ‘het hoorde’. Ze hadden ook kritiek op de maatschappij met hun werk.
-
Vluchten: kunstenaars zochten uitvlucht door te fantaseren over een verleden zoals de middeleeuwen (historische roman), de toekomst, exotische streken, spot en humor, het bovennatuurlijke (griezelroman) of religie.
Dit verlangen om te vluchten en in een andere realiteit te zijn, noemen we Fernweh (als tegengestelde van Heimweh). Dit is een vorm van Sehnsucht: een onbereikbaar, onvervulbaar verlangen.
De Romantiek is een reactie op de niet-waargemaakte beloftes van de Verlichting. Waar de Verlichting koude ratio boven intuïtie plaatste, komt nu het gevoel weer op de voorgrond. In essentie is literatuur uit deze periode dus lyrisch.
Het ideaalbeeld was ongerepte natuur die nog niet ‘bedorven’ was door beschaving. Dit staat loodrecht op de ‘geordende natuur’ uit de Verlichting.
Realisme
Het realisme is een reactie op de Romantiek. Romantische literatuur wil ontsnappen aan de werkelijkheid, het realisme wil haar juist zo objectief en waarheidsgetrouw beschrijven.
Het gaat dan vooral om de middenklasse en de sociale werkomstandigheden van arbeiders. Die werkelijkheid botst met de mooie idealen van de Romantiek. De harde werkelijkheid is zo een reactie op de ‘liefelijkheid’ van de Romantiek.
Naturalisme & impressionisme
Kenmerken
- Pessimistisch
- Somber
- Labiliteit (mood swings)
- Noodlot & fatalisme
- Géén moreel oordeel
- Wél maatschappelijke kritiek
Het naturalisme wil de werkelijkheid niet alleen beschrijven, maar ook wetenschappelijk verklaren. Dit doen ze aan de hand de factoren:
- erfelijke aanleg
- sociaal milieu
- tijdgeest
Het maakt daarbij gebruik van impressionistische beschrijvingen.
Impressionisme gaat om de werkelijkheid zoals die (zintuigelijk) ervaren wordt. Dit is dus een subjectieve werkelijkheid.
Impressionisten maken veel gebruik van ‘de woordkunst’: taalgebruik met veel neologisme, bijvoegelijk naamwoorden, synesthesie (beeldspraak), en een afwijkende (ritmische) zinsopbouw. Dialoog was in spreektaal.
De Tachtigers
De Tachtigers is een groep jonge schrijvers (uit 1880) die elementen van alle drie de stromingen en literaire thema’s in hun werk opnemen en zich afzetten tegen de bestaande literatuur, want:
- de inhoud was ouderwets en moraliserend
- het taalgebruik was te ‘kneuterig’
- er waren teveel regels
Ze richtten hun eigen tijdschrift, de Nieuwe Gids, op, omdat bestaande literaire publicaties hun werk weigerde (wat logisch is, want de Tachtigers verzetten zich tegen hun voorgangers, en dus ook de tijdschriften).
Volgens de Tachtigers draait kunst om persoonlijke uiting, met als uitgangspunt de allerindividueelste expresssie van de allerindividueelste emotie zo mooi mogelijk uitdrukken (estheticisme). Volgens hen zijn vorm en inhoud één.
1900-1945
Historische achtergrond
- Het blinde vertrouwen in technologische voorruitgang neemt af. (oa. Titanic…)
- WO-I: voor het eerst worden nieuwe oorlogstechnieken zoals machinegeweren, chemische wapens, tanks en vlieguigen ingezet, waardoor er een gigantisch aantal slachtoffers is, maar de oorlog wel (door loopgraven) muurvast zit. Nederland blijft neutraal.
- Na WO-I werd de vrijheid gevierd in de Roaring 20s.
- Dit is goed voor de economie, maar er ontstaat een financiële bubbel waardoor de beurs (in Amerika) in 1929 instort (de beurskrach). Hierdoor ontstaat grote werkloosheid in Europa.
- Door de uitzichtloze situatie komt het nationaal-socialisme op in oa. Duitsland.
- Als de Nederlandse regering de uitkeringen verver verlaagd komen in Jordaan mensen in opstand, wat de regering hardhandig afkapt. 5 doden, 56 gewonden.
- WO-II: Duitsland bezet Nederland (eerste oorlog sinds 1831), Japan bezet Nederlands-Indië. Nederland wordt genazificeerd en er is weingig verzet. In beide gevallen is er sprake van vernietigings- en internetingskampen.
- Na WO-II wil Indonesië onafhankelijk worden. Nederland wil dat niet en probeert het tegen te houden met de politionele acties (eufemisme voor oorlog).
De invloed van al deze ontwikkelingen is dat de mens zich aan het begin van de 20e eeuw gedesoriënteerd is. Het is moeilijk na de oorlogen de ‘oude’ idealen nog te geloven. Kunstenaars laten daarom alle regels los.
Literaire stromingen
Expressionisme
Het expressionisme gaat over de werkelijkheid zoals die wordt ervaren. Waar impressionisten de werkelijkheid beschrijven zoals ze die zintuigelijk zien, gaat het in het expressionisme juist om wat je voelt, niet om wat je ziet. Beide zijn vormen van subjectieve werkelijkheid.
Daarbij houden expressionisten zich aan geen enkele regels.
Nieuwe zakelijkheid
Kenmerken
- Functionalisme
- Kort, bondig, nuchter
- Geen versieringen
- Rechte lijnen
- Geometriek
- Staal, beton
De Nieuwe zakelijkheid ontstaat op de Duitse academie Bauhaus. Kunst uit deze stroming heeft als uitgangspunt functionalisme (voorbeeld: architectuur van Van Nellefabriek). Zinnen moesten zo kort mogelijk en mochten geen onnodige woorden bevatten. Net als in het impressionisme was dialoog in spreektaal.
Onderwerpen waren bij voorkeur gerelateerd aan de actualiteit (het nieuws). Het gevoel speelt daarbij geen rol: het gaat om het objectief weergeven van de werkelijkheid. Precies tegenovergesteld aan im- en expressionisme dus.
Ventisme was erg belangrijk in de Nieuwe zakelijkheid. Een ‘vent’ is een schrijver die oprecht is en zegt wat hij bedoelt. Daarbij gaat de inhoud boven de vorm (dus zeg wat je wil zeggen zonder fancy te doen). Ook moet de schrijver achter zijn mening staan en deze verdedigen. (En er is ook nog een heel ding dat je je met je hele ziel moet toewijden aan schrijver zijn.)
Net als de Tachtigers richt de stroming haar eigen tijdschrift (Forum) op als platform voor hun eigen literaire opvattingen.
De stroming was vooral erg kritisch op het opkomende facisme.
Neoromantiek
Kenmerken
- Eenzaamheid
- Verzet tegen de maatschappij
- Zwerflust
- Onvervuld verlangen
- Dood en verval
De neoromanticus heeft een afkeer van de moderniteit, zakelijkheid en technologie van de samenleving, en probeert daarvoor te vluchten naar de verbeelding, het mysterieuze, een verleden, een utopie, een exotische plek, het bovennatuurlijke of het religieuze.
Het voorvoegsel neo- staat voor ‘nieuw’ of ‘opnieuw’. Dat is omdat de onderliggende ideeën en gevoelens van de Romantiek in deze periode weer in een nieuwe context terugkeren. De concepten van de Romantiek kregen als het ware een nieuwe invulling.
De Neoromantiek was een reactie op het naturalisme en impressionisme. (Volgens mijn aantekeningen, ik heb geen idee hoe precies.)
Tenopzichte van Romantiek
De onvervulbare verlangens uit de Neoromantiek zijn minder materialistisch dan in de Romantiek.
Historische romans in de Romantiek waren vooral gericht op de Middeleeuwen, historische romans uit de Neoromantiek behandelen ieder willekeurig verleden.
Modernisme
Kenmerken
- Onzekerheid en twijfel
- Anti-traditioneel
- Avantgardistisch
(= vooruitstrevend) - Maatschappelijk betrokken
- Psychologie
- Associatie
Het modernisme is een parapluterm. De kern van het modernisme is onzekerheid en twijfel. Gevoelens zijn belangrijker dan de inhoud of verhaallijn. Het on- en onderbewuste zijn ook erg belangrijk: chronologie werd losgelaten, gedachtes zijn associatief, gefragmenteerd en moeilijk te volgen. Daarmee proberen schrijvers de werking van het brein te imiteren. (Een specifieke methode daarvoor was de stream of consiousness.)
Het modernisme gaat op twee manieren met de werkelijkheid om:
-
Kunst los van de werkelijkheid. Het hoeft niet meer de werkelijkheid te beschrijven, maar kan naar zichzelf verwijzen en zo een eigen zelfstandige werkelijkheid zijn. (Denk: de kunst is niet meer geinspireerd of gebaseerd op het echte leven, maar op zichzelf.)
Dit soort kunst werd Entartete genoemd en was verboden in Nazi-Duitsland. -
Kunst als zingeving. De kunst probeert de onderliggende waarheid achter de werkelijkheid te vinden. Dit noemen de modernisten ‘universele harmonie.’ En ik noem het ‘onzin.’
In het modernisme worden ideeën en gevoelens vaak uitgebeeld met kleuren en vormen.